” ભાઇબંધી – ઝવેરચંદભાઈ મેઘાણી સાહિત્ય ”
પડખો પડખ ઘોડા રાખીને બેય ભેરુબંધ હાલ્યા જાય છે, પારકરની ધરતીના તરણેતરણાને જાણે કે એકલમલ્લ ઓળખતો હોય તેમ ઝાડવાં, દેવસ્થાનો, નદીનાળાં અને ગઢ કાંગરાનાં નામ લઇ લઇ ઓઢાને હોંશે હોંશે ઓળખાવતો જાય છે. બેય ઘોડા પણ એકબીજાનાં મોં અડકાડતા, નટવાની જેમ નાચ કરતા કરતા, નખરાંખોર ડાબા નાખતા ચાલ્યા જાય છે.
બરાબર રાતને ચોથે પહોરે નગર સમોઇને ગઢે પહોંચ્યા, એ કોટમાં સાતવીસ સાંઢયો પુરાય છે. દેવળના થંભ જેવા પગવાળી, રેશમ જેવી સુંવાળી રુંવાટીવાળી, પવનવેગી અને મનવેગી–એવી અસલ થળની સાતવીસ સાંઢ્યો તો બાંભણિયા બાદશાહનાં સાચાં સવા-લખાં મોતી જેવી છે. રાતોરાત પચાસ-પચાસ ગાઉની મજલ ખેંચીને એ પંખિણી જેવી સાંઢ્યો બાંભણિયાને ઘેર લૂંટનો માલ પહોંચાડે છે. એનો ચોકીદાર રૂડિયો રબારી હોય ત્યાં લગી ઘાણીને (ઊંટના તબેલાને ‘ધાણી’ કહે છે) બારણે ચડવાનીયે કોની મગદૂર ? રૂડિયા રબારીનો ગોબો જેની ખોપરી ઉપર પડે એના માથામાં કાછલાં થઇને ઊડી પડે. પણ આજ ધાણી ઉપર રૂડિયો નથી, કોઈ બીજા ચોકીદારોની આંખ મળી ગઇ છે.
એકલમલ્લ બોલ્યો : ”ભાઇ ઠાકોરો બોલો.., આજે કાં તો હું ધાનીનો ઝાંપો તોડું અને તમે સાંઢ્યો હાંકીને ભાગો, કાં તો તમે ઝાંપો તોડો તો હું સાંઢ્યો લઇ જાઉં.”
”એકલમલ્લ, તમે ઝાંપો તોડો, અમે સાંઢ્યો બહાર કાઢશું.”
રજપૂતોએ એકબીજાની સામે આંખોના મિચકારા કરીને જવાબ દીધો.
એકલમલ્લ હાલ્યો ઝાંપાની નીચે જગ્યા હતી. હેઠળ પેસીને એકલમલ્લે પોતાની પીઠ ભરાવી, ધીરે ધીરે જોર કર્યું. ઝાડના થડનો તોતિંગ ઝાંપો ધરતીમાંથી ઊંચકાવી નાખીને આઘે ફગાવી દીધો.
રજપૂતો દોડ્યા સાંઢ્યો કાઢવા, પણ સાંઢ્યો નીકળતી નથી. ગલોફાં ફુલાવીને ગાંગરતી ગાંગરતી સાંઢયો આડી અવળી દોડે છે. રજપૂતોનાં માથાંને બટકાં ભરવા ડાચાં ફાડે છે. એકલમલ્લ ઊભો ઊભો રજપૂતોનું પાણી માપે છે.
ત્યાં ચોકીદાર જાગ્યા. હાકલા-પડકારા ગાજી ઊઠ્યા. બાંભણિયાના ગઢમાં બૂમ પડી કે ‘ચોર ! સાંઢ્યુંના ચોર ! નગારાને માથે ધોંસા પડ્યા. અને રજપૂતો કરગરવા માંડ્યું : “એકલમલ્લભાઇ, હવે અમારી આબરૂ તારા હાથમાં…. ”
“બસ, દરબારો ! શૂરાતન વાપરી લીધું ? સાંઢ્યો લેવા આવતાં પહેલાં ઇલમ તો જાણવો’તો !” એમ કહીને એકલમલ્લે ભાથામાંથી તીર તાણ્યું. એક સાંઢ્યના ડેબામાં પરોવી દીધું. લોહીની ધાર થઇ તેમાં પોતાની પછેડી લઇને ભીંજાવી. ભાલા ઉપર લોહિયાળી પછેડી ચઢાવી એક સાંઢ્યને સૂંઘાડી અને પછેડી ફરફરાવતો પોતે બહાર ભાગ્યો.
લોહીની ગંધે ગંધે સાતે વીસ સાંઢ્યોએ દોટ દીધી, મોખરે લોહિયાળા લૂગડાને ભાલા ઉપર ફરકાવતો એકલમલ્લ દોડ્યો જાય છે અને વાંસે એક સોને ચાલીસ સાંઢ્યો ગાંગરતી આવે છે.
“વાહ એકલમલ્લ ! વાહ એકલમલ્લ ! વાહ બેલીડા !” એમ ઓઢો ભલકારા દેતો આવે છે.
ત્યાં તો સૂરજ ઊગ્યો અને વાંસે જુએ છે તો દેકારા બોલતા આવે છે. ધરતી ધણેણી રહી છે. આભમાં દઁઅરી ચડી હોય તેમ બાંભણિયાની વહાર વહી આવે છે. એકલમલ્લ બોલ્યો : “રજપૂતો ! કાં તો તમે સાંઢ્યોને લઇ ભાગી છૂટો, ને કાં આ વારને રોકો.”
રજપૂતો કહે : “ભાઇ., તમે વારને રોકો !! અમે સાંઢ્યોને લઇ જઇને સરખા ભાગ પાડી રાખશું !”
એકલમલ્લના હાથમાંથી લોહિયાળા લૂગડાનો નેજો લઇ રજપૂતો હાલી નીકળ્યા. પાળેલી ગાયોની પેઠે સાતે વીસ સાંઢયો વાંસે દોડી આવે છે. પોતાના લોહીની ઘ્રાણ એને એવી મીઠી લાગે છે.
એકલમલ્લ બોલ્યો.. ઓઢા જામ ! તમેય ભાગો, શીદ ઊભા છો ? મારી પાછળ મોટુ કટક આવે છે, તમે બચી છૂટો.”
બેલી, કોના સારુ બચી છૂટું ? કોઇનો ચૂડો ભાંગવાનો નથી.”
“અરે, કોઇક બિચારી રાહ જોતી હશે.”
“કોઇ ન મળે, બેલી ! સંસારમાં ક્યાંય માયા લગાડી નથી.”
એમ મોતના ડાચામાં ઊભા ઊભા બેય જુવાનો મીઠી મીઠી મશ્કરીઓ કરી રહ્યા છે. એકલમલ્લે ઘોડા ઉપરથી પલાણ ઉતારી, સામાન આડો અવળો નાખી, ઘોડને ખરેરો કરવા માંડ્યો.
“અરે, એકલમલ્લ ભાઇ !! આવી રીતે મરવું છે ? વાર હમણાં આંબશે, હો “
“આંબવા દ્યો, ઓઢા જામ ! તમે આ ઘસિયા ઉપર બેસો, જો મરવું જ છે, તો મોજ કરતાં કરતાં કાં ન મરવું ?”
બાંભણિયાની ફોજનો ફોજદાર આઘેથી જોઇ રહ્યો છે: “વાહ અલ્લા !વાહ તારી કરામત ! બેય દુશમન ધરપત કરીને બેઠા છે કેમ જાણે આપણે કસુંબો પીવા આવતા હોઇએ !”
“ એઇ બાદશાહ !” એકલમલ્લે ઘોડાને ખરેરો કરતાં કરતાં અવાજ દીધો : ”પાછો વળી જા. એઇ લાખોના પાળનાર, પાછો વળી જા, તારી બેગમ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રોશે.”
ખડ ! ખડ ! ખડ ! ફોજ હસી પડી, એકલમલ્લે અસવાર થઇને ઘોડો કુદાવ્યો અને તીર કામઠાં ઉપાડ્યાં.
।। દુહો ।।
‘ પેલે વેલે બાણ, પૂવે તગારી પાડિયા,
‘ કુદાયા કેકાણ, હોથી ઘોડો ઝલ્લિયે.
અર્થાતઃ પહેલે જ તીરે પાદશાહના ડંકાવાળાને પાડી દીધો, ડંકો ધૂળમાં રોળાણો.!!
તોય બાંભણિયાનો સેનાપતિ દરિયલખાન ચાલ્યો આવે છે. એકલમલ્લે ધનુષ્ય ઉપાડ્યું, તીર ચડાવ્યું કાન સુધી પણછ ખેંચી બાદશાહને પડકાર્યું: બાદશાહ, તારી થાળીમાં લાખોના કકોળિયા કહેવાય, તને મારું તો પાપી ઠરું ; પણ તારું છત્તર સંભાળજે. .” એકલમલ્લના ધનુષ્યમાંથી સુસવાટ કરતું તીર છૂટ્યું. બાંભણિયાનું છત્ર ઉપાદી લીધું.
।। દુહો ।।
‘ બીજે થાયે બાણ, પૂવે છત્તરપાડિયો,
‘ કુદાયા કેકાણ, હોથી હલ્લી નીકળ્યો.
અર્થાતઃ છત્ર પાડ્યું, ઘોડો ઠેકાવ્યો અને એકલમલ્લ ચાલી નીકળ્યો. તાજુબીમાં ગરક થઇને બાંભણિયો થંભી ગયો.
વાહ, રજપૂત, વાહ વાહ !” એમ બોલીને દરિયલખાન સેનાપતિ પૂછે છે :
।। દુહો ।।
‘ માડુ તોં મુલાન, તું કિયોરજો રાજિયો,
‘ પૂછે દરિયલખાન, રૂપ સોરંગી ઘાટિયો.
અર્થાતઃ એ માનવી, તું એવો બહાદુર કોણ ? તું પોતે જ કિયોરનો રાજા ઓઢો ?
।। દુહો ।।
‘ નૈ માડુ મુલાન, નૈ કિયોરજો રાજિયો,
‘ ખુદ સુણ દરિયલખાન, ચાકર છેલ્લી બાજરો.
અર્થાતઃ હે સેનાપતિ, હું તો ઓઢા જામની છેલ્લી પંગતનો લડવૈયો છું. મારાથી તો સાતગણા જોરાવર જોદ્ધા આખે માર્ગે ઊભા છે, માટે પાછા વળી જાઓ. નીકર કબ્રસ્તાનું વીસ-પચીસ વીધાં વધી પડશે.
।। દુહો ।।
‘ બાંભણિયો કે બેલીડા, કરીએ તોજી આસ,
‘ કરોડ ડીજા કોડસું, ચંદર ઊગે માસ.
અર્થાતઃ બાંભણિયે સાદ દીધો કે હે શૂરવીર એકલમલ્લ, તારી એકની જ આશા કરતો ઊભો છું. હાલ્યો આવ દર મહિને ચાંદરાતને દિવસે તને એક કરોડ કોરીનો મુસારો ચૂકવીશ.
એકલમલ્લ કહે: માફ કરજે, બાંભણિયા રાજા ! મને દરગુજર કરજે !
।। દુહો ।।
‘ કરોડ ન લીજે કીનજા ન કીજેં કીનજી આસ,
‘ ઓઢો અસાંજો રાજિયો, આઉં ઓઢે જો દાસ.
અર્થાતઃ કોઇની કરોડ કોરી લૂંટીશ નહિ. મારી આશા મેલી દેજે. હું ઓઢાનો દાસ છું.
“યા અલ્લા !”એમ નિસાસો નાખીને બાંભણિયો પાછો વળી ગયો.
ઓઢો અબોલ બનીને ઊભો રહ્યો, ઓઢાને વાચા જડતી નથી, એક જ ઘડીની ઓળખાણ થતાં જ મારે માથેથી ઓળઘોળ થૈઇ જનારો આ એકલમલ્લ આગલે ભવે મારે શું થાતો હશે ! કેટલા જન્મનું માગણું ચૂકવવા આ માનવી આવ્યો હશે. ?
“ઓઢા જામ !” એકલમલ્લે સાદ અકર્યો: “ કોનું ધ્યાન ધરી રહ્યો છો ?કહેતા હતાને, કોઇની સાથે માયા લગાડી નથી ? ”
“બેલી ! બેલી ! બેલી !” ઓઢો એટલું જ ઉચ્ચારી શક્યો, જીભના લોચા વળી ગયા. ઘોડે ચડીને બેય અસવારો ચાલી નીકળ્યા.
એક તળાવડીની પાળે સાંઢ્યોના બે ભાગ પાડીને રજપૂતો બેઠા છે. જાતવંત સાંઢ્યો જુદી તારવી છે અને ખાંડિયા બાંડિયાનું ટોળું બતાવીને રજપૂતો બોલ્યા: “ એક્લમલ્લભાઇ, લ્યો આ તમારો ભાગ.”
“ઓઢા જામ !”એકલમલ્લ મરકીને બોલ્યો: “જોયા તમારા રજપૂત ? કેવી ખાનદાની બતાવી રહ્યા છે !”
“ધિક્કાર છે, રજપૂતો ! જનેતાઓ લાજે છે !”એમ કહીને ઓઢાએ બેય ટોળાની વચ્ચોવચ્ચ ઘોડો નાખ્યો. સારી અને નરસીના સરખ ભાગ પાડી નાખ્યા. “ લ્યો ભાઇ, તમારો ભાગ ઉપાડી લ્યો, એકલમલ્લ!”
“ઓઢા જામ, મને મારો ભાગ પહોંચી ગયો છે. મારી સાંઢ્યો હું તમને ભેટ કરું છું. મારે સાંઢ્યોને શું કરવી છે ? મારા બાપુના જીવની સદગતિ સારુ જ મેં તો આ મહેનત કરી. અને હવે, ઓઢા જામ, રામ રામ ! અહીંથી જ હવે નોખા પડશું.”
નહિ વિસારું
ઝાડની ડાળીઓ ઝાલીને બેય જુવાન ઊભા રહ્યા, હૈયુ ભર્યું છે એટલું હોઠે આવતું નથી, આંખમાં ઝળઝળિયાં આણીને ઓઢો બોલ્યો : “ બેલીડા ! વીસરી તો નહિ જાઓને ?”
“ ઓઢા જામ ! હવે તો કેમ વીસરાશે ? ”
।। દુહો।।
‘ જો વિસારું વલહા, ઘડી એક જ ઘટમાં,
‘ તો ખાંપણમાંય ખતાં, મરણ સજાયું નવ મળે.
અર્થાતઃ એક પલક પણ જો મારા હૈયામાંથી હું મારા વા’લાને વિસારું તો તો, હે ઇશ્વર, મને મરણ ટાણે સાથરોય મળશો મા, અંતરિયાળ મારું મોત થાજો. મારું મડદું ઢાંકવા ખાંપણ પણ મળશો નહિ. ઓઢા જામ , વધુ તો શું કહું ?
।। દુહો ।।
‘ જો વિસારું વલહા, રૂદિયામાંથી રૂપ,
‘ તો લગે ઓતરજી લૂક, થર બાબીડી થઇ ફરાં.
અર્થાતઃ હે વા’લીડા, અંતરમાંથી જો તારું રૂપ વીસરી જાઉં તો મને ઓતરાદી દિશાના ઊના વાયરા વાજો અને થરપારકર જેવા ઉજ્જડ અને આગ ઝરતા પ્રદેશમાં બાબીડી (હોલી) પંખિણીનો અવતાર પામીને મારો પ્રાણ અપોકાર કરતો કરતો ભટક્યા કરજો.
“ લ્યો ઓઢા જામ, પરણો તે દી એકલમલ્લભાઇને યાદ કરજો અને કામ પડે તો કનરા ડુંગરના ગાળામાં આવી સાદ કરજો. બાકીતો જીવ્યા-મૂઆના જુહાર છે.”
એટલું બોલીને એકલમલ્લે ઘોડો મરડ્યો, એ આભને ભરતો ભાલો, એ ખંભે પડેલી કમાન, એ તીરનો ભાથો, વંકો અસવાર, વંકો ઘોડો અને અસવારને માથે ચામર ઢોળતો એ ઘોડાના પૂંછનો ઝૂડો : બધુંય ઓઢો જામ ઊભો ઊભો જોઇ રહ્યો, પાછો વળીને એકલમલ્લ નજર નાખતો જાય છે, સલામો કરતો જાય છે. જાય છે ! ઓ જાય ! ખેપટમાં અસવાર ઢંકાઇ જાય છે, માત્ર ભાલો જ ઝબૂકે છે.
એક ઘોડો ! ઓઢાનો ઘોડો જંબુમોર અને એકલમલ્લનો ઘોડો એળચી : એકબીજાને દેખ્યા ત્યાં સુધી બેઉ ઘોડા સામસામી હાવળ દેતા ગયા. ઘોડાનેય જાણે પૂર્વજન્મની પ્રીત બંધાણી હતી.
પંખી વિનાના સૂના માળા જેવું હૈયું લઇને ઓઢો પોતાના અસવારોની સાથે ચાલી નીકળ્યો એને બીજું કાંઇ ભાન નથી, એના અંતરમં છેલ્લા એ ઉદગારના ભણકારા બોલે છે : સ્ત્રી પુરુષને કહે એવા દુહા એકલમલ્લે કાં કહ્યા ? એની તણખા ઝરતી આંખડીઓ એ ટાણે અમીભરી કાં દેખાણી ? એના સાવજ જેવા સાદમાં કોયલના સૂર કાં ટૌક્યા ?’
એણે ઘોડો થંભાવ્યો.
”ના, ના, હે જીવ, એ તો ખોટા ભણકારા.’
ઘોડો હાંક્યો, પણ મન ચગડોળે ચડ્યું.. કોઇક ઝાલી રાખે છે, કોઇ જાણે પાછું વાળે છે, ફરી વાર ઘોડો થંભાવ્યો, સાથીઓને કહ્યું: ઓ ભાઇઓ !
।। દુહો ।।
‘ ઝાઝા ડીજ જુવાર, વીસરદેવ વાઘેલકે,
‘ જિતે અંબી વાર, તિતે ઓઢો છંડિયો.
અર્થાતઃ જાઓ, જઇને વીસળદેવ વાઘેલાને મારા ઝાઝા જુહાર દેજો; અને જો પૂછે કે ઓઢો ક્યાં, તો કહેજો કે જ્યાં બાંભણિયાની સેના આંબી ગઇ ત્યાં ધીંગાણું કરતાં ઓઢો કામ આવી ગયો.
એટલું કહીને ઓઢાએ ઘોડો પાછો વાળ્યો પોતાને રસ્તાની જાણ નથી. જંબુમોરની ગરદન થાબડીને બોલ્યો : “ હે દેવમુનિ, તારી કાનસૂરીએ ચોકડું છોડી દઉં છું. તને સૂઝે તે માર્ગે ચાલ્યો જાજે.”
જંબુમોર ઘોડો પોતાના ભાઇબંધ એળચીને સગડે સગડે ડાબા મેલતો ચાલી નીકળ્યો.
ચખાસર સરોવર : કિનારે ઝાડવાંની ઘટા ઝળૂંબી રહી છે. પંખી કિલ્લોલ કરે છે.
ચખાસરના ઝુંડમાં જઇને જંબુમોરે હાવળ દીધી. ત્યાં તો હં –હં –હં—હં ! કોઇક ઘોડાએ સામી હણેણાટી દીધી.
અવાજ ઓળખાણો એકલમલ્લન ઘોડા એળચીનો જ એ અવાજ. આઘેથી નીલો નેજો, ભાલો, ભાથો, તરવાર અને બખતર ઝાડને ટેકે પડેલાં દેખ્યાં.
અહાહા ! એ જ મારા બેલીડાનો સામાન, બેલી મારો નહાતો હશે, પાળે ચડ્યો. ઝબક્યો શું જોયું ?
।। દુહો ।।
ચડી ચખાસર પાર, ઓઢે હોથલ ન્યારિયાં,
વિછાઇ બેઠી વાર, પાણી મથ્થે પદમણી.
અર્થાતઃ પાળે ચડીને નજર કરે ત્યાં તો ચખાસરના હિલોળા લેતાં નીર ઉપર વાસુકિનાગનાં બચળાં જેવા પેનીઢક વાળ પાથરીને પદમણી નહાય છે. ચંપકવરણી કાયા ઉપર ચોટલો ઢંકાઇ ગયો છે.
।। દુહો ।।
‘ ચડી ચખાસર પાર, હોથલ ન્યારી હેકલી,
‘ સીંધે ઉખલા વાર, તરે ને તડકું દિયે
અર્થાતઃ એકલી સ્ત્રી ! દેવાંગના જેવાં રૂપ ! પાણી ઉપર તરે છે અને મગર માફક સેલારા મારે છે.
પદ્મિણીએ પાળ માથે પુરુષ પેખ્યો, ઓઢા જામને જોયો. ઉઘાડું અંગ જલની અંદર સંતાડી લીધું. ગરદન જેટલું માથું બહાર રાખીને હાથ હલાવીને અવાજ દીધો :
।। દુહો ।।
‘ ઓઢો ઓથે ઊભિયો, રેખડિયારા જામ,
‘ નહિ એકલમલ્લ ઉમરો, હોથલ મુંજો નામ.
અર્થાતઃ એ ઓઢા જામ, ઝાડની ઓથી ઊભા રહો. હું તમારો એકલમલ્લ નહિ. હું તો હોથલ. હું નારી. મને મારી એબ ઢાંકવા દ્યો.
મહાપાતક લાગ્યું હોય તેમ ઓઢો અવળો ફરી ગયો, પાળેથી નીચે ઊતરી ગયો, એનું જમણું અંગ ફરકવા માંડ્યું. અંતર ઊછળીને ઊછળીને આભે અડી રહ્યું છે. એના કલેજામાં દીવા થઇ ગયા છે. એની રોમરાઇ ઊભી થઇ ગઇ છે.
પદ્મિણી પાણીમાંથી બહાર નીકળી. નવલખા મોતીનો હાર વીખરાયો હોય એવાં પાણીના ટીપાં માથાના વાળમાંથી નીતરવા મંડ્યા. થડકતે હૈયે એણે લૂગડાં પહેર્યા. પછી બોલી : ”ઓઢા રાણા, આવો.”
વાચા વિનાનો ઓઢો, હાથ ઝાલીને કોઇ દોરી જતું હોય તેમ ચાલ્યો. અબોલ બન્ને કનરા ડુંગરામાં પહોંચ્યા. ભોંયરામાં દાખલ થયા, પાષાણના બાજઠ, પાષાણની રજાઇ, પાષાણનાં ઓશીકાં: એવું જાણે કોઇ તપિયાનું ધામ જોયું. શિલા ઉપર ઓઢો બેઠો. પદ્મિણી ઊંડાણમાં ગઇ.
થોડીવારે પાછી આવી, કેસર-કંકુની આદ કરી. સેંથામાં હિંગળો પૂરી, આંખડીમાં કાજળ આંજી, નેણમાં સોંધો કંડારી, મલપતાં પગલાં ભરતી આવી, પાવાસરની જાને હંસલી આવી. હોથલ આવી.
એકલમલ્લની કરડાઇ ન મળે, બાણાવળીના લોખંડી બાહુ ન મળે, ધરતીને ધ્રુજાવનારા ધબકારા ન મળે. લોઢાના બખતર હેઠળ શું એકલમલ્લે રૂપના આવડા બધા ભંડાર છુપાવેલા હતા !
“ઓઢા જામ ! સમસ્યા પારખીને આવ્યો ?”
“હે દેવાંગના ! હું આવ્યો તો હતો તમને ભેરુ જાણીને મારો સંસાર સળગાવીને આવ્યો છું. મારા એકલમલ્લ બેલીને માટે ઝૂરતો આવ્યો છું.
“ઓઢા.. બાપની મરણ-સજાઇ માથે વ્રત લીધેલાં કે સાંઢ્યું વાળ્યા પહેલાં વિવા ન કરું. એ વ્રત તો પૂરાં થયાં, તારી સાથે લેણાદેણી જાગી. સંસારમાં બીજા સહુ ભાઇ-બાપ બની ગયા. પણ તારી આગળ અંતર ન ઊઘડી શક્યું. આખો ભવ બાવા વેશે પૂરો કરત પણ ચાર, ચાર મહિનાના મેલ ચડેલા તે આજ ના’વા પડી અને તેં મને નાંતી ભાળી, બસ હવે હું બીજે ક્યાં જાઉં ?’
ઓઢો ધરતી સામે જોઇ રહ્યો.
“પણ ઓઢા, જોજે હો ! મારી સાથે સંસાર માંડવો એ તો ખાંડાની ધાર છે. હું મરણલોકનું માનવી નથી. તારા ઘરમાં હોથલ છે એટલી વાત બહાર પડે તે દી તારે ને મારે આંખ્યુંનીયે ઓળખાણ નહિ રહે. હો !”
ઓઢાની ધીરજ તૂટી..
।। દુહો ।।
‘ ચાવ તો માર્ય જિવાડ્ય, મરણું ચંગું માશૂક હથ,
‘ જીવ જિવાદડણહાર, નેણાં તોજાં નિગામરી.
અર્થાતઃ હે હોથલ, હે નિગામરાની પુત્રી, ચાહે તો મને માર, ચાહે તો જીવાડ, તારે હાથે તો મરવું યે મીઠું.
પછી તો–
।। દુહો ।।
‘ રણમેં કિયો માંડવો, વિછાઇ દાદમ ધ્રાખ,
‘ ઓઢો હોથલ પરણીજેં, (તેંજી) સૂરજ પૂરજેં સાખ.
અર્થાતઃ વનરાવનમાં દાડમડીનાં ઝાડ ઝૂલી રહ્યાં છે. ઝાડવાંને માથે દ્રાક્ષના વેલા પથરાઇને લેલૂંબ મંડપ રચાઇ રહ્યા છે. એવા મંડપનો માંડવો કરીને ઓઢો હોથલ આજ હથેવાળે પરણે છે. હે સૂરજદેવ, એની સાક્ષી પૂરજે.
।। દુહો ।।
‘ ચોરી આંટા ચાર,ઓઢે હોથલસેં ડિના,
‘ નિગામરી એક નાર, બિયો કિયોરજો રાજિયો.
તે દિવસે સાંજને ટાણે,ઓઢો હોથલની સાથે ચોરીના ચાર આંટા ફર્યો. એક નિગામરા વંશની પુત્રી, ને બીજો કિયોર કકડાણાનો રાજવી માનવીએ અને દેવીએ સંસાર માંડ્યા. ડુંગરનાં ઘર કર્યા. પશુપંખીનો પરિવાર પાળ્યો.
એવા રસભર્યા સંસારના દસ-દસ વરસ જાણે દસ દિવસ જેવડાં થઇને વીતી ગયાં છે. હોથલના ખોળામાં બે દીકરા રમે છે. કનરાની કુંજો એ સાવજ જેવા જખરા અને જેસળની ત્રાડોથી હલમલી હાલી છે, ઘટાટોપ ઝાડીમાં હિલોળા મચ્યા છે. એવે એક દિવસ આઘે આઘે ઓતરાદી દિશામાં જ્યાં વાદળ અને ધરતીએ એકબીજાને બથ ભરી છે, ત્યાં મીટ માંડીને ઓઢો જામ શિલા ઉપર બેઠો છે. એના અંતરમાં અકળ ઉદાસી ભરી છે. ત્યાં તો મેઘ-ધરતીના આલિંગનમાંથી વરસાદના દોરિયા ફૂટ્યા.
ડુંગરા ઉપર મેઘાડંબર ઘ્ઘૂંભ્યો. આણું વળીને મહિયરથી ચાલી આવતી કામિનીઓ જેમ પોતાના સ્વામીનાથ ઉપર વહાલ વરસાવતી હોય તેમ ઓઢાણું હૈયું તરફડવા માંડ્યું. ઓહોહો ! ઓઢાને સ્વજન સાંભર્યા. પોતાની જન્મભોમ સાંભરી, બાળપણના મિત્રો સાંભર્યા. વડેરો અને નાનેરો ભાઇઅ સાંભર્યા. કિયોર કકડાણાનો પથ્થરે પથ્થર અને ઝાડવે ઝાડવું સાંભરી આવ્યાં. ઓઢો ઉદાસ થઇ ગયો. જન્મભોમની દિશામાં જોઇ રહ્યો.
દીકરાઓ બાપુ પાસે રમવા આવ્યા. જીવતરમાં તે દિવસે પહેલી જ વાર બાપુએ બેટાઓને બોલાવ્યા નહિ. દોડીને દીકરાઓએ માતાને જાણ કરી : “માડી, બાપુ આજે કેમ બોલતા નથી ?”
લપાતી લપાતી હોથલ આવી. હળવેક રહીને એણે પછવાડેથી ઓઢાની આંખો દાબી દીધી.
તોય ઓઢો બોક્યો નહિ.
”ઓઢા જામ ! શું થયું છે ? રિસાણા છો ? કાંઇ અપરાધ ?”
ત્યાં તો કેહૂ….ક ! કેહૂ….ક! કેહૂ…..ક ! મોરલો ટૌક્યો.
જાણે કિયોરની ધરતીમાંથી મોરલો સંદેશા લઇને કનરે ઊતર્યો. ડળક !ડળક ! ડળક ! ઓઢાની આંખમાંથી આંસુ વહેવા મંડ્યાં.
“મારો પીટ્યો મોરલો વેરી જાગ્યો!” કહીને હોથલે હાકલ દીધી
ઓ મોરલા, તારી લવારી કરતો તું દૂર જા. આજ એક તો મારો ઓઢો ઉદાસ છે, અને તેમાં પાછો તું ઘા પોકારીને એને વધુ ફસોસ કાં કરાવી રહ્યો છે ?
કેહૂક ! કેહૂક ! કેહૂક ! કરતો મોરલો જાણે કે જવાબ વાળે છે : હે હોથલ ! હે પદમણી, અમે તો ડુંગરના મોરલા, અમે ગરીબ પંખીડાં કાંકરા ચણી ચણીને પેટ ભરીએ. અમારા જીવતરમાં બીજો કશોયે સ્વાદ ન મળે. પણ જો અમારી ઋતુ આવ્યેય અમે ન ટૌકીએ, ચૂપ બેસી રહીએ, અંતરમાં ભરેલાં ગીતોને દાબી રાખીએ, તો તો અમારાં હૈયાં ફાટી જાય.અમારું મોત થાય. અષાઢ મહિને અમારાથી અબોલ કેમ બેસાય ?
એટલું બોલીને ફરી વાર પાછો કેમ જાણે હોથલને ખીજવતો હોય તેમ મોરલો પોતાની સાંકળ (ડોક) ના ત્રણ-ત્રણ કટકા કરીને કેહૂક ! કેહૂક ! ટૌકવા લાગ્યો.
હોથલે ખભામાં ધનુષ્ય હતું તેની પણછ ચડાવી. ત્યાં તો ઓઢે હાથ ઝાલી લીધો. “ હાં ! હાં ! હાં ! હોથલ !”
હે ઘેલી, ધનુષ્યની પણછ ન બાંધ. ગરની ખીણે ખીણમાં આ અસંખ્ય મોરલા ટૌકી રહેલ છે, એમાં તું કેટલાકને મારી શકીશ?
અરે હોથલ, બિચારા મોરને તે મરાય ? એનાં રાતુંડાં નેત્ર જો, કેવાં પ્યારાં લાગે છે? અને એ બિચારાં પંખી તો ટૌકતાં ટૌકતાં એનાં વહાલશેરીને સંભારે છે.
અરે હોથલ
આવા રેલમછેલ ડુંગરાની અંદર છલકાતાં સુખની વચ્ચે માનવીને પોતાનાં વિસારે પડેલાં વહાલાં યાદ કરાવી આપે એવા પરોપકારી મોરલાને ન મરાય.
કહેતાં કહેતાં ઓઢાની આંખોમાંથી આંસુની ધાર ચાલી જાય છે.
”અરે ઓઢા જામ ! એવડું તે શું દુ:ખ પડ્યું ? આજે શું સાંભર્યું છે ?”
એમ પૂછતી પૂછતી હોથલ એને પંપાળે છે. પણ ઓઢાનાં આંસુ થંભતાં નથી.એમ કરતાં કરતાં તો.. જે શિલા ઉપર ઓઢો બેઠો હતો તે આખી શિલા આંસુડે ભીંજાઇ ગઇ. રોનારની આંખો ધમેલ ત્રાંબા જેવી રાતી થઇ ગઇ. ત્યાર પછી હોથલ ગરીબડું મોં કરીને બોલી : “ઓઢા, શું મારાથી અધિક ગુણવતી કોઇ સુંદરી તારા ચિત્તમાં ચડી ? નીકર, તું મને આજે આમ તરછોડત નહિ.”
એટલું બોલતાં તો હોથલનું ગળું રૂંધાઇ ગયું. એની આંખો છલકાઇ ગઇ. હોથલની હડપચી ઝાલીને ઓઢાએ મોં ઊંચું કર્યું અને કહ્યું : હોથલ !
।। દુહો ।।
‘ કનડે મોતી નીપજે, ક્ચ્છમેં થિયેતા મઠ,
‘ હોથલ જેડી પદમણી, કચ્છમેં નેણે ન દઠ.
અર્થાતઃ હોથલ, એવા અંદેશા આણ્ય મા, ઓઢા ઉપર આવડાં બધાં આળ શોભે ? ઓ મારી હોથલ, તારા સરખાં મોતી તો કનડામાં જ નીપજે છે. કચ્છમાં તો ભૂંડા મઠ જ થાય છે. હોતલ જેવી સુંદરી કચ્છમાં મેં નથી ભાળી, અને કચ્છમાં તો ખેર, બાવળ અને બોરનાં ભૂંડાં કાંટાળાં ઝાડ ઉગે છે. ત્યાં કોઇ ફૂલ-મેવાની વનસ્પતિ નથી. તોય, એ હોથલ, મને આજ મારો કચ્છ સાંભરે છે, કેમ કે, ત્યાં લાખેણા જવાંમર્દો નીપજે છે. હાલો, હોથલ, એ ઉજ્જદ રણવગડા જેવી તોય મરદોની ભોમકામાં હાલો.
મારો કચ્છ ! વાહ મારું વતન ! મને કચ્છ વિના હવે જંપ નથી. ઓહોહોહો ! જ્યાં એવા રૂડા ઘોડા ને એવા વંકા કાઠી જોદ્ધાઓ પાકે છે, જેના અંગ ઉપર પગની પેની સુધી ઢળકતા પોશાક શોભે છે, તે પોતાના દેહને જરાયે ઉઘાઓ રાખવામાં એબ સમજે છે, અને જ્યાં જાદવવંશના ધર્મી રાજા રાજ કરે છે : એવા મારા ડોલરિયા દેશમાં – મારા કચ્છમાં – એક વાર હાલો, હોથલદે !
અને વળી..,
રાજાના રનબંકા કુંવરો, બંકા મરદો અને ગાયોના બંકા વાછડા જો કચ્છનું પાણી પીએ તો જ એનામાં મરદાનગી આવે. મારા જખરા – જેસળને પણ જો કચ્છનું નીર પિવડાવીએ, તો એ સાવજ સરખા બને.
હાલો, હોથલ, હાલો કચ્છમાં ; અરે દેવી !
કનડાનાં છલકાતાં સુખની વચ્ચે હું મારી જનમ ભોમને કેમ કરીને વીસરું? હરણ એના અખાડાને, માનવી એની જનમભોમને અને હાથી વિંધ્યાચળ પહાડને કેમ વીસરે ?એ તો મરીએ ત્યારે જ વીસરાય. હોથલ ! મને તારા સુંવાળા ખોળામાં માથું મેલીને સૂતાંય આજ નીંદર નથી. મારો સૂકો અળગતો કચ્છ સાંભર્યા કરે છે.
હોથલ, મારી હોથલ, મોરને એનો ડુંગર, કુંજરને એનાં જંગલ, સૂડા-પોપટને એની આંબાડાળ, વહાલાં સ્વજનનો કડવો બોલ અને પોત પોતાની જનમભોમ એટલાં તો મરીએ ત્યારે જ વીસરાશે.
જનમભોમની આટલી ઝંખના ! હોથલ સડક થઇ ગઇ. માનવીને માનવીના કરતાંય જનમભોમનાં ઝાડ-પથરા આટલાં બધાં વહાલાં ? હોથલ અજાયબીમાં ગરક બની ગઇ. ઓઢાના મુખમંડળ ઉપર એને જાને કોઇ જનેતાની છાયા છવાઇ ગઇ હોય એવું જોયું. માતાના થાનેલા ઉપરથી વિછોડાયેલું બાળક ફરી વાર માની ગોદમાં સૂવા તલસતું હોય એવું દીઠું. એ બોલી : ”ઓઢા રાણા ! કચ્છમાં ખુશી થી હાલો
ઠાકર દ્વારની ઝાલરો ઉપર સંધ્યાની આરતીના ડંકા પડ્યા ત્યારે અંધારે અંધારે લપાઇને ઓઢા-હોથલે એનાં બે બાળકો સાથે પોતાની વહાલી જન્મભોમને પાદર આવીને વિસામો કર્યો.
“હોથલ ! કિયોરનાં ઝાડવાં તો લળી લળીને વારણાં લે છે. વાયરા બથમાં લઇને ભેટી રહ્યાં છે. ધરતીયે સગી જનેતા જેવી ખોળો પાથરે છે. આહાહાહા ! હોથલ !! જનમભોમની માયા તો જો !”
“ઓઢા જામ !” હોથલ હસી :”હવે માનવીના આવકાર કેવાક મીઠા મળે છે તેટલું ગામમાં જઇને તપાસી આવો, અમે આંહીં બેઠાં છીએ.”
“કાં ?”
“ઓઢા, ઠીક કહું છું, માનવીના હૈયામાં મારગ ન હોય તો છાનાંમાનાં પાછા વળે જશું.”
અંધારે ઓઢો એકલો ચાલ્યો; શેરીએ શેરીએ ફૂલ અને મોતીડાંનાં આદરમાનની આશા કરનાર આ લાડકડા કુંવરને શેરીઓના સૂનકાર ખાવા ધાય છે. માણસોનાં મોઢાં નિસ્તેજ થઇ ગયાં છે. ઘ્રેઘરની પછીતે ઓઢાએ કાન માંડ્યા. પોતાના નામનો મીઠો સખુન કોઇના મોંમાંથી સંભળાતો નથી. કિયોરની ભૂમિ ઉપરથી ઓઢાના ગુણ વીસરાયા છે. વાહ ! વાહ સમય ! હું થાપ ખાઇ જાત. ડાહી હોથલે ભલો ચેતવ્યો.
ત્યાં તો–
“બાપ ઓઢાણ્ય ! બા….પો ઓઢા….ણ્ય ! બે….ટા ઓઢાણ્ય !” એવો અવાજ આવ્યો. એક ભીંત પછવાડે ઓઢો ચમકી ઊભો રહ્યો. ઓરડાની ફળીમાં પોતાના નામને આ કોણ લાડ લડાવી રહ્યું છે ? પાછો અવાજ આવ્યો..
“બાપ ઓઢાણ્ય ! તારા નામેરી જેવી જ તું હઠીલી કે બાપ ! અધરાત સુધી વટકીને કાં ઊભી છો, બાપ ! લે હવે તો પ્રાસવ્ય !”
ઓઢાના અંતરનો મે’રામણ ઊછળ્યો. ઓઢાને સમજ પડી: આ તો મારો ચારણ એને મેં દીધેલી ભેંસની પાડીનું એણે ‘ઓઢાણ્ય’ નામ પાડ્યું લાગે છે.
ત્યાં તો ફળિયામાં ભેંસે પ્રસવો મેલ્યો અને ચારણને સાદ કર્યો : “હાં ચારણ્ય ! તાંબડી લાવ્ય. ઓઢાણ્યને ઠપકો લાગ્યો, ઠપકો લાગ્યો. ઝટ તાંબડી લાવ્ય.”
તાંબડીમાં દૂધની શેરો ગાજવા લાગી, અને દોહતો દોહતો ચારણ ‘વાહ ઓઢા ! વાહ ઓઢા ! તારા નામને !’ એમ પોરસ દેતો ગયો.
પછવાડે ઊભેલો પરદેશી પ્રેમને આંસુદે પોતાનાં નેત્રો પલાળી રહ્યો છે. આજ આખા કિયોરમાં એક જ માનવી મને વીસર્યું નથી.
મિત્ર કરીએ તો ચારણને જ કરીએ; બીજી સહુ આળપંપાળ, ચારણ જીવતાં જશ ગાય, પણ મૂઆ પછી કેવાં લાડ લડાવે છે !
પોતાના માથા ઉપર ફેંટો હતો તેનો ગોટો વાળીને ઓઢાએ ફળીમાં ફગાવ્યો. ઝબકીને ચારણે જોયું. જોઇને દોડ્યો.”ઓઢા ! બાપ ઓઢા ! ઓઢા, જીવતો છો ?”
“સાહેબ ધણીની દયાથી !”
બેય જન બથ લઇને ભેટ્યા. ઓધે સમાચાર પૂછ્યા:” ગઢવી, ભાઇ ભાભી સહુ ખુશીમાં ?”
“મારા બાપ ! ભૈનું મોટું ગામતરું થયું. ને આજ કિયોર કકડાણાને માથે નાનેરા ભાઇ બુઢ્ઢાએ આદું વાવી દીધાં છે. તું ભાગવા માંડ, તને ભૂંડે મોત મારશે. ભાઇ, વસ્તી વીફરી બેઠી છે. કિયોરની ધરતીમાંથી ઇશ્વર ઊઠી ગયો છે.”
“બસ, ગઢવા ?”
”બસ !”
ફરી બેય જણાએ બથ લીધી, ઓઢાએ જુહાર દીધા, અંધારે ચોરની જેમ ઓઢો લપાતો પાદર આવ્યો.
“ હોથલ ! હાલો, જનમભોમ જાકારો દે છે.”
“કાં ?”
“કાં શું ? માનવીનાં પારખાં નહોતાં, તેં આજ દુનિયાની લીલા દેખાડી.”
“જનમભોમની વહાલપ જાણી લીધી.”
“જાણી લીધી – પેટ ભરીને માણી લીધી.”
“હવે ઓરતો નહિ રહી જાય ને ?”
“સાત અવતાર સુધી નહિ.”
“હાલો ત્યારે, ક્યાં જાશું?”
“પીરણે પાટણ, મશિયાઇને આંગણે.”
”જોજે હો, તું મને ત્યાં છતી કરતો નહિ. દીધેલ કોલ ભૂલતો નહિ.”
પીરાણા પાટણના સરોવર-કિનારા સૂના પડ્યા છે. પશુડાં પાણી વિના ટળવળે છે. પનિયારીઓના કલ્લોલ ત્યાં અબોલ બની ગયા છે. વીસળદેવ કાકાએ ભત્રેજાઓને સાવધ કર્યા:” ભાઇ જેસળ, ભાઇ જખરા, સરોવરની પાળે ચઢશો મા, હો ! કાળઝાળ સા
